در اين بخش انواع سازها را مرور مي كنيم:

1- لـله وا

2- قرنه

3- دسرکوتن

4- دس دايره

5- سرنا

6-کمانچه

7- تشت لگن یا تشت لاک

 ***

سازهای آئینی:

1- بق

 2- زنجیر

اینک به توضح مختصر درباره هریک از سازها می پردازیم:

 لـله وا:

لـله وا از دو واژه (لـله) که در مازندران به گیاه نی می گویند و کلمه (وا) به معنی باد است تشکیل شده، بنابراین لـله وا به معنی نئی است که باد دمیده می شود.

لـله وا سازی است مانند نی که از شش گره و هفت بند تشکیل شده است و از نظر انگشت گذاری و نتنویسی با ساز سنتی نی تفاوتی ندارد و در اندازه های مختلف قابل اجرا است.

فرق اساسی لـله وا با نی سنتی بر این است که سر نی موسیقی سنتی از داخل تراشیده می شود و نازک می گردد ولی سر لـله وا را از بیرون و به صورت مایل به طرف جای لب قوس می دهند طوری که کاملا” روی لب بنشیند.

هر اندازه سر لـله وا  از نظر قطر کلفت تر باشد سطح اتکاء لب بر ساز بیشتر خواهد شد و نوازنده راحت ساز می نوازد.

فرق دیگر این است که لـله وا را با لب می نوازند و طریقه دمیدن در آن هم به صورت نفس برگردان می باشد یعنی نوازنده باید تمام قطعات را با یک نفس بنوازد و آن بدین صورت است که نوازنده هنگام دمیدن، مقداری هوا را از بینی وارد شش ها کرده و در حالی که هوای داخل شش در حال  خالی شدن است با منقبض کردن شش ها به خاطر استفاده از هوای باقیمانده  خیلی سریع از طریق بینی با یک یا دو نفس مجددا” شش ها را پر از هوا می نماید این کار در اثر ممارست به صورت امری عادی صورت می پذیرد و شنونده بدون هیچگونه تغییری صدا را یکنواخت می شنود.

ناگفته نماند که قطعات چوپانی را اعم از با کلام و بدون کلام از قبیل: کتولی، کل حال، غریب حال، میشی حال و دنباله اش، کیجا کرچال، زاری، کمرسری، دختر عموجان، جلوداری، عباس خوانی و سماع حال را با ساز لـله وا به روایت استاد حسین طبیبی در بخش موسیقی مقامی در مازندران می نوازند.

قرنه:

قرنه سازی است قبومی که به طور معمول در محافل عروسی و جشن های میدانی نواخته می شود. جنس آن از نی است ولی باریکتر و کوتاه تر از ساز نی موسیقی سنتی یا لـله وا است.

ساز قره از سه قسمت تشکیل شده است:

1- سری

2_ بدنه

3_شاخ دتار(دوتار)

 دوتار که ظاهری مشابه سه تار دارد با شکمی گلابی شکل و دسته ای نسبتا دراز از دو سیم تشکیل شده و معمولا” به فاصله چهارم و پنجم نسبت به هم کوک می شوند.

طول دسته حدود 56 الی 60 سانتیمتر است و طول کامل ساز حدود 88 تا 92  سانتیمتر است. وسعت صدا دهی ساز به طور کلی از دو تا سل بالای حامل است.

دوتار را با انگشت و بدون مضراب و با شیوه های مضرابی مختلف می نوازند. این ساز محلی بوده و در سایر مناطق ایران با اختلاف های جزئی متداول است جنس کاسه و صفحه آن معمولا” از توت و دسته از گردو و نوع پرده از سیم یا از روده می باشد. طول دسته حدود 56 سانتیمتر و طول کاسه 32 سانتیمتر و عرض کاسه 15 سانتیمتر است.

دسر کوتن یا نقاره:

این ساز به انواع و اندازه های مختلف در نقاط مختلف ایران وجود دارد. در شمال از دو کاسه سفالین که یکی بزرگتر با قطر حدود 22 سانتیمتر و دیگری کوچکتر با قطر حدود 16سانتیمتر تشکیل شده است.

هر دو کاسه به صورت مخروطی است که ته کاسه بسته و طرف دیگر باز است و پوست به روی آن کشیده می شود. کناره های پوست را سوراخ می کنند و روده ای از داخل آن جهت بستن پوست به بدنه استفاده می کنند.

ناگفته نماند که قطر کاسه های نقاره مختلف مازندران کمی متفاوت است. نقاره را با دو قطعه چوب که اندازه هر چوب 25 تا  27 سانتیمتر است می نوازند. قطر یکی از چوب ها حدود نیم سانتیمتر کلفت تر از دیگری است که چوب کلفت تربرای نقاره بزرگ و چوب دیگر برای نقاره کوچک استفاده می شود.

کلفتی قطر چوب از یک تا يك و نيم سانتیمتراست. پوست نقاره را در زمان قدیم از پوست گراز انتخاب می کرده اند ولی در حال حاضراز پوست گاو استفاده می کنند.

برای بستن پوست به کوزه از روده گاو به عنوان طناب بهره می گیرند و دور تا دور کوزه را با روده گاو، به صورت گره ای می بندند و دور کاسه معمولا” به وسیله همان طناب روده ای با گره هایی به هم وصل می شوند.

اندازه های نقاره در مناطق مختلف کشور متفاوت است. نقاره معمولا” با سرنا نواخته می شود. نقاره جزو ساز های کوبه ای است، چون حجم دو کاسه با هم متفاوتند بنابراین رزونانس صدای آن ها مختلف است.

در مازندران معمولا با سرنا یک یا دو نقاره نواخته می شود که نوازندگان نقاره با مهارتی خاص و با هماهنگی هم ریتم های مختلفی را می نوازند که بسیار شنیدنی است.

دس دایره:

این ساز از حلقه یا دایره ای چوبی که حدود  5 تا 7سانتیمتر عرض دارد ساخته می شود که قطر آن حدود 25 تا 40سانتیمتر است. بر یکی از سطوح جانبی آن پوست کشیده می شود و در جدار داخلی ساز حلقه های فلزی بشقابی با فواصل مساوی نصب می شود.

گاهی هم حلقه های بشقابی فلزی به منظور صدا دهی بهتر از 2 یا 3 حلقه کنار هم تشکیل می شوند. قسمتی از جداره چوبی دست دایره را به اندازه پهنای سینه شست گود می کنند تا شست دست به راحتی از آن عبور کرده و به راحتی در دست جایگزین شود و تا نوازنده بتواند آن را راحت تر نگه دارد و با بقیه انگشتان هر دو دست بر پوست نواخته می شود.

در هنگام نواختن، ساز را سریع حرکت می دهند تا صدای حلقه های بشقابی همراه با کوبیدن انگشتان بر پوست صوتی زنگ دار ایجاد نماید.حلقه های پهن بشقابی در شیار های ساخته شده در دایره چوبی به وسیله میله ای جاسازی می شده است و به خاطر صدا دهی خاص همین حلقه های فلزی بشقابی به آن دایره زنگی می گفتند.

سرنا:

در کشور ما ایران این ساز با عناوین :زرنا، ذورنا، زورنا وجود دارد و هنوز هم با اندک تفاوتی در ساختمان ساز و نام آن در مناطق مختلف ایران، نواختن آن متداول است.

سرنا در بین لرها، بلوچ ها، کردها، گیلانی ها و ترک ها در فارس و مازندران و بعضی از اقوام دیگر معمول است و ممکن است در قوم های مختلف عنوان های مختلفی داشته باشد.

مثلا بلوچی ها آن را رشیدی و در خراسان کردهای شمال خراسان آن را پیق می نامند. چنانکه شمس المعالی قریب معتقد است سور به معنی جشن و پایکوبی و نای به معنی لوله صوتی استو سورنا یعنی نائی که در مراسم جشن و سرور نواخته می شده است.

در مازندران این ساز را به نام سرنا یا زرنا نیز می شناسند، گر چه دشواری از نظر ساخت و پیچیدگی ساختمان باعث شده که در این منطقه کمتر از لـله وا کاربرد داشته باشد ولی با توجه به نغمات اجرائی آن می توان به قدمت این ساز پی برد.

سرنای مازندرانی دارای شش سوراخ در قسمت بالا و یک سوراخ در قسمت پائین است. نوازندگان سرنا به خاطر تسهیل در امر نوازندگی و نوع صدا دهی بهتر قبل از نواختن ساز با آب ولرم خیس می نمایند. طول سرنا کاملا ثابت نبوده و از  30 تا 45 سانتیمتر و در بعضی از نقاط کشور تا 60 سانتیمتر ساخته شده است.

نوع صدای سرنا نیز بستگی به طول آن دارد. سرناي بلندتر صدای بم تری را نسبت به سرنای کوتاه تر دارد. حدود صوتی صدای سرنا در مازندران حدود دو اکتاو است و نحوه ی دمیدن آن هم به صورت نفس برگردان است. در مازندران این ساز در جشن ها و اعیاد، مراسم ورزشی و بند بازی های محلی و بالاخص در عروسی ها استفاده می شود و قطعات مخصوص به خود را دارا است.

کمانچه:

در موسیقی مازندرانی از ساز کمانچه هم استفاده می شود و اغلب ملودی های که با ساز های دیگر محلی قابل اجرا است با کمانچه نیز نواخته می شود.

کمانچه مازندرانی فرق اساسی از نظر ساختمان با کمانچه موسیقی ایرانی ندارد فقط کمانچه مازندرانی دارای 3 گوشی و 3 سیم است. با این ساز می توان ملودی های مختلفی را اجرا نمود.

ناگفته نماند که در حال حاضر اغلب کمانچه نوازان بومی به خاطر صدادهی بهتر از کمانچه چهارسیم که دارای چهار گوشی نیز می باشد استفاده می نمایند.

تشت لگن یا تشت لاک:

که توسط یک یا دو نفر از بانوان در مجالس عروسی درروستا ها نواخته می شده و برای تشدید رزونانس صدا از یک یا دو عدد ظرف برنجی (زیردستی برنجی )در روی لگن مسی استفاده می شده است که متاسفانه فعلا” به دست فراموشی سپرده شده است.

منبع: https://b2n.ir/p57451