امامزاده یحیی در شهرستان ساری و به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ساختمان برج آجری امامزاده یحیی در شهر ساری واقع شده و در تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۱۳ با شماره ثبت ۲۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دارای صندوق و در نفیس چوبی است که از اهمیت هنری و تاریخی برخوردارند.
امام زاده یحیی ساری در مجاورت بقعه سید زین العابدین در خیابان جمهوری ساری واقع شده و از زیارتگاه های معتبر شهرستان ساری و جزو آثار تاریخی این شهر به شمار می آید.
قبل از بیان شخصیت های مدفون در بقعه، خوب است که اشاره ای به کتیبه های آن نمائیم تا به وسیله آن رد و اثباتی درباره مدفونان بقعه شود. زمین این زیارتگاه حدود ۵۰۰ متر مربع است.
در طومار متولیان دوران صفوی، صریحأ نوشته شده است که امام زاده یحیی (۱)ساری، معروف به امام زاده سلسله است و تولیت آن با شیخ ابراهیم است.
ملا شیخ علی گیلانی از امام زاده ای در شهر ساری به نام «امام زاده سلسله» یاد کرده (۲) ولی ذکری از نام او که یحیی باشد در میان نمی آورد.
رابینو نخستین خارجی است که از این بقعه دیدن نموده و کتیبه پنجره آنرا چنین نوشته است:«هذه الروضه المبارکه الاعظم صاحب الکرامه و الولایه و الامامه یحیی بن موسی الکاظم (ع) و الثانی أخوه حسین بن الإمام موسی الکاظم (ع) و الثالث اختهما سکینه بنت الامام موسی الکاظم (ع) فی أحد عشر ربیع الأول سنه (۳)ست و اربعین و ثمانمائه عمل استاد محمد نجارگیل »
(۴)ملگنوف نیز از جمله کسانی است که از این بقعه بازدید نموده است.
نویسنده سفارش نامه انجمن آثار ملی (۵) و مشکوتی که شرح مختصری درباره آن نوشته و ثبت تاریخی آن را به شماره ۲۱۱ ضبط کرده از جمله کسانی هستند که (۶)درباره این بقعه نظر داده اند.
در کتاب اسامی دهات کشور نیز از این امام زاده یاد کرده اند و تاریخ بنای آن را (۷)به سال ۷۴۹ه. ق دانسته اند که به طور یقین این تاریخ اشتباه است بلکه سال ۸۴۹ ه .ق صحیح است، تاریخی بر روی صندوق است که رابینو آنرا ۸۴۶ ه . ق و مشکوتی آنرا ۸۴۹ ه . ق خوانده است.
مهجوری درباره بنای امام زاده یحیی ساری می نویسد:«گنبد امام زاده یحیی استوانه ایست که قسمت فوقانی آن به شکل هرم است و قندیلی برنجی دارد. در ورودی بقعه از چوب جنگل و منبت کاری است. این بقعه دو جفت در داشت که یک جفت آن به دستور مرحوم علی اصغر حکمت، وزیر فرهنگ آن روز، برای اداره باستان شناسی وزارت فرهنگ فرستاده شد، و فعلأ موجود است و یک جفت بر دیوار گنبد نصب می باشد.»
درهای مزبور منقوش و بر قسمت فوقانی آن عبارت زیر حک شده است:«فی حادی عشر شهر ربیع الاول سنه ست و أربعین و ثمان مائه عمل استاد حسین و استاد محمد گیل»درون این بقعه صندوق مشبّک چوبین است ودرون آن صندوق دیگری که عبارت ذیل بر چهار طرف آن حک شده است.
در قسمت شمالی؛
«امر بعماره هذه الصندوق المبارک المعظّم المنوّر زین الأماجد و الأماجد و الأعالی خواجه الحسن بن المرحوم پیر علی الرومی تقبّل الله حسناته فی عشر جمادی الأولی سنه تسع و اربعین و ثمانمائه کتبه فخرالدّین مطهّر بن عبدلله الداعی الحسن الآملی غفرالله و لوالدیه برحمتک یا ارحم الراحمین».
در قسمت شرقی سطح فوقانی آن آیه الکرسی است و زیر آن عبارت ذیل است:«هذه الروضه المبارکه الامیر الأعظم صاحب الکرامه و الولایه و الإمامه یحیی بن موسی الکاظم و الثانی أخوه ابن الامام حسین بن موسی الکاظم و الثالث اختهما السیده سکینه بنت الامام موسی الکاظم (ع).»
گرچه این صندوق ظاهرأ متعلق به امام زاده یحیی و برادرش حسین و خواهرش (۸)سکینه است ولی یحیی بن میر قوام الدین نیز باید در اینجا مدفون باشد.
همچنان که اشاره شد مشکوتی ثبت تاریخی این بنا را ۲۱۱ نوشته ودرباره آن چنین توضیح می دهد:«ساختمان امام زاده یحیی که دارای گنبد مخروطی شکل آجری است، از لحاظ دارا بودن چند عدد در و صندوق چوبی نفیس تاریخی، حائز اهمیت هنری و صنعتی است. این بنا متعلق به اواخر قرن نهم هجری قمری است.تاریخ صندوق چوبی آن سال ۸۴۹ ه .ق است.
بنای این بقعه شامل بدنه مدوّر و گنبد هرمی شکل آجری است که ارتفاع آن در حدود بیست متر است. بانی صندوق خواجه حسن نامی است و کاتب کتیبه آن فخر الدّین مطهّر بن عبد الله الداعی می باشد. برطبق شجر نامه امام زاده یحیی فرزند (۹)حضرت امام موسی کاظم (ع) است.»
هیئت کرپوس در سال ۱۳۰۰ ه . ش برابر با ۱۹۶۷میلادی از این امام زاده دیدن کرده اند و درباره آن می نویسند: «رابینو نخستین فرد از فرنگیان است که از این امام زاده دیدن کرده است و مطالبی که درکتیبه در ورودی بوده چنین خوانده است.الاستاد حسین و الاستاد نجار گیل در یازدهم ربیع الاول سال۸۴۶ ه . ق. شاید درهای معروف ایران باستان در تهران متعلق به این امام زاده بوده است. زیرا همین نام ها و تاریخ بر آنهاست. کتیبه صندوق به زبان عربی است و نام زبانی آن خواجه الحسن بن پیر علی الرومی و نام کاتب فخرالدین مطهر بن عبدالله الداعی الآملی و نامهای حسین النجار و الاستاد محمد بن الحسن الجیلانی بر آن دیده می شود.
این کار در سال ۸۴۹ ه . ق به پایان رسیده است. در بیرونی بنای امام زاده تاریخ ندارد، اما خط آن مربوط به زمان مورد بحث ماست. عباس شایان قسمتی از کتیبه (۱۰)را نقل کرده است. بر این در نام نجار چنین آمده است: فخرالدین بن استاد علی النجار و بانی آن صاحبه رستم بن نظام.ظاهرأ آنکه در اصلی را به موزه ایران باستان برده اند. این در را در اینجا نقل کرده تا جای (۱۱)خالی را پر کند.»
دکتر منوچهر ستوده مطالب حک شده بر این در را چنین خوانده است:
بر تنگه پایین لنگه راست: عمل فخرالدین بن استاد علی نجار.
بر تنگه پایین لنگه چپ: صاحبه رستم بن نظام.
سپس کتیبه صندوق مرقد که کنده کاریهای ظریف و خط بسیار خوش را که ما قبلأ به آن اشاره کردیم و تاریخ ۸۴۹ ه . ق را دارد بیان می نماید و اضافه می کند که: بر حواشی بدنه های دیگر صندوق سوره مبارکه یس و آیه الکرسی است.
به حاشیه سمت راست بدنه صندوق: هذه الروضه المبارکه الأمیر الأعظم صاحب الکرامه و الولایه و الامامه؛
و بر حاشیه چپ بدنه شرقی:
یحیی بن الإمام المعصوم موسی الکاظم (ع).
صندوق از حد عادی بزرگ تر است و جای آن دارد که سه تن در زیر آن به خاک (۱۲)سپرده شده باشند.
نتیجه: آنچه که از تاریخ های درب و صندوق معلوم است، تاریخ اتمام بقعه مربوط به سال ۸۴۶ ه . ق و تاریخ اتمام صندوق نیز به سال ۸۴۹ ه . ق است.
شخصیت های مدفون در بقعه
چنانکه اشاره شد، کتیبه روی صندوق، شخصیت های مدفون در این بقعه را چنین معرفی می نماید:
یحیی بن موسی الکاظم (ع) و برادرش حسین بن موسی (ع) و خواهرشان سکینه. دکتر منوچهر ستوده قایل است که یحیی بن میر قوام الدین (۱۳)نیز در این بقعه مدفون است.
و می نویسد : «سید ظهیرالدین نوشته که سید یحیی که پسر نهم میرقوام الدین است در ساری (۱۴)مدفون است.»
این مرقد بعد ها به امام زاده یحیی خواند شد و به پسر امام موسی (ع) مبدل شد و (۱۵)برادرش حسین و خواهرش سکینه نیز با او در یک جا به خاک سپرده شده اند.
در کتاب دائره المعارف تشیع نیز آمده است:
«احتمالأ پیکر یحیی بن میر قوام الدین مرعشی نیز باید در درون صحن این (۱۶)امام زاده مدفون باشد.»
در تاریخ طبرستان و رویان آمده است که:«سیّد یحیی پسر میر قوام الدین همه (۱۷)ملک او در ساری است و همانجا مدفون است.»
مولّف تاریخ هزار ساله اسلام در نواحی شمال ایران می نویسد :«سیّد یحیی بن میر قوام الدین در ساری که هم اکنون به امام زاده سلسله (۱۸)معروف است »مدفون است.
او همچنین در بخش سادات مرعی مدفون در ساری می نویسد:
«سیّد یحیی فرزند نهم میربزرگ مرعشی که اکنون مرقد او به امام زاده یحیی و (۱۹)امام زاده سلسله معروف است، در جوار گنبد سیّد زین العابدین واقع شده است.»
مولّف کتاب الشجره الطیبه ضمن تأیید مدفون بودن امام زاده یحیی در ساری ، نسب وی را چنین می نویسد:
سیّد یحیی بن میر قوام الدین (متوّفای ۷۸۱ه. ق)بن کمال الدین صادق النقیب بن عبدالله النقیب بن محمد النقیب الزاهد بن محمد السابه بن علی سیّد الفقیه بن الحسن النسّابه بن علی المرعش بن عبدالله النسّابه المحدث بن محمد السلیق بن الحسن بن الحسین الاصغر بن (۲۰)الامام زین العابدین (ع).
بنابراین یکی از شخصیت های مدفون در این بقعه سید یحیی پسر نهم و کوچک میر قوام الدین مرعشی حسینی است که نسب شریفش با سیزده واسطه به امام زین العابدین (ع) منتهی می شود و به احتمال قوی وفات اودر دهه آخر قرن هشتم هجری بوده است.
اما شکی نیست که سید یحیی بن میر قوام الدین آخرین شخصیتی است که در این بقعه مدفون است و قبل از آن سه تن از امام زادگان که بنا بر کتیبه صندوق دو پسر و یک دختر امام موسی کاظم (ع) است، در این بقعه مدفون می باشند، که درباره صحت این انتساب تردید است. زیرا مزارات زیادی در ایران به یحیی بن موسی (ع) منسوب است که مشهور ترین آنان در سبزوار، سمنان، محلات، هشتگرد، کرج و … می باشد. از اینرو اثبات هر کدام نفی دیگری را در بر دارد. خصوصأ (۲۱)حسین بن موسی (ع)که علی التحقیق در کوفه مدفون است.
و از طرفی امام موسی کاظم (ع) دختری به نام سکینه نداشته و بقعه ای به او نیز در اراضی جنّت آباد قم روبروی مسجد مقدس جمکران منسوب است که به تفصیل نگارنده ضمن رد این بقعه و انتساب شخصیت مدفون در آن بقعه را در مجله ماهنامه کوثر ، شماره ۱۶، سال دوم، خرداد ۱۳۷۷بررسی نموده به آن جا رجوع شود.
یحیی بن موسی (ع) کیست؟
یحیی از جمله فرزندان امام موسی کاظم (ع) است، مادرش امّ ولد =کنیز و به (۲۲)اجماع علمای انساب او بلا عقب بوده است.
ابن عبنه متوفّأ ۸۲۸ ه . ق، درباره یحیی بن موسی (ع) می نویسد: «لم یعقّبوا (۲۳)بغیر خلاف ؛ هم عبدالرحمن ، عقیل ، و قاسم و یحیی.»
بدون هیچ اختلافی، عبدالرحمن، عقیل و قاسم و یحیی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) نسل ندارند.
محمّد کاظم یمانی، از اعلام قرن نهم هجری می نویسد:(۲۴)«و امّا یحیی بن الکاظم (ع) فأولد بنین إنقرضوا، و یقال: لهم عقب.»
بدون هیچ اختلافی، عبدالرحمن، عقیل و قاسم و یحیی از فرزندران امام موسی کاظم (ع) نسل ندارند.
محمدکاظم یمانی، از اعلان قرن نهم هجری می نویسد:”و اما یحیی ین الکاظم(ع)،دارای پسر و دختر بوده که منقرض شدند،امام برخی گفتند که برای انان نسلی باقی است.
علامه نسابه ضامن بن شد قم نیز برای یحیی تداوم نسل از فرزندارن او حسین قایل است.اما به قول محشی کتاب وی “ما اثبتنا حسب السیاق”نمی توان بر حسب متن مشجر، این ادعا را ثابت نمود.(۲۵)
با وجود آنکه مرحوم یمانی و ابن شدقم خرق اجماع نموده اند و بر خلاف علمای پیشین انسابفبرای یحیی بن موسی (ع)تداوم نسل قایل شده اند و بقعه ای در روستای ازناب در دوازده کیلومتری جنوب شرق شهر ابهر قرار دارد که به استناد زیارتنامه و شجره نامه کاشی کاری شده سر در بنا، وی را یحیی بن یحیی امام موسی کاظم (ع)معرفی کرده اند.(۲۶) که صحیح به نظر نمی رسد و از باب “رب شهرت لااصل لها”است.مدارک و اسناد و قراینی در دست است که خفته در آن مزار رااز آن یحیی بن یحیی بن ابراهیم الاصغر المرتضی بن امام موسی کاظم (ع)می داند.(۲۷) زیرا پسر برادر او محمد بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم الاصغر از جمله واردین به زنجان و ابهر است، لذا بعید به نظر نمی رسد که یحیی بن موسی با او به این منطقه مهاجرت نموده باشند.(۲۸)
متاسفانه منابع موجود انساب و تاریخ و رجال، اطلاعات بیشتری در خصوص زندگانی و تاریخ و محل تولد و وفات یحیی بن امام موسی کاظم(ع)به دست نمی دهد و مورخان هیچ اشاره ای به هجرت آن فرزند برومند امام هفتم(ع)به ایران نمی کنند و انتساب هر بقعه به او بدون مدرک و مأخذ معتبر است.
ادعای مرحوم تفرشی
علامه نساب سید مهدی تفرشی،شخصیت مدفون در بقعه امامزاده یحیی ساری را چنین می نویسد:
“یحیی بن حسین در شهر ساری مزور است گمان میکنم برادر او احمد مذکور است.او ملقب به ابوطالب بود.”(۲۹)
وی ضمن شرح حال برادرش می نویسد: “احمد بن الحسین بن هارون بن حسین بن هارون بن محمد البحانی بن القاسم بن الحسین بن زید بن الامام الحسن(ع)مکنی به ابوالحسن ملقب به موید بالله در طبرستان سال چهارصد و بیست و یک وفات کرد.عمرش هشتاد و هشت سال بود و برادرش ابوطالب یحیی بن حسین بعد از او سه سال حکومت کرد و عمرش ۸۵ سال و وفاتش ۴۲۴ و هر دو مروج و کبار زیدیه بودند.”(۳۰)
این مطلب با کتیبه صندوق مرقد که امامزاده یحیی را به عنوان الامیر الاعظم صاحب الکرامه و الولایه و الائمه معرفی می کند صحیح است.
شخصیت مدفون در این بقعه
نگارنده بر این باور است که شخصیت مدفون در این بقعه ابو طالب یحیی اخیر بن احمد بن حسین بن احمد بن حسین بن حارون بن حسین بن محمد بن حارون بن محمد البطحانی بن القاسم بن الحسن بن زید بن الامام الحسن المجتبی (ع) است که همراه خواهر خود سکینه و جدّ بزرگوارش حسین بن احمد مدفون هستند که به اشتباه آنان را فرزندان امام موسی کاظم (ع) دانسته اند.
ابن اسفندیار درباره وی می نویسد: « درمیان سادات آل رسول (ص) از لحاظ شرایط امامت زیدیه، سیدی جامع تر از وی المؤید بالله و برادرش الناطق بالحق ابو طالب یحیی خروج نکرد. وی در آغاز نزد دایی خویش ابو العباس در بغداد به فرا گرفتن علم و دانش پرداخت و پس از آن به قاضی القضات عبدالجبار همدانی پیوست و از محضر وی علم ها آموخت. تا آنکه از تحصیل فراغت یافت و به نهایت رسید. وی بعد از آن که بر دیلمان استیلا یافت در آنجا مقیم شد و طالبان علم از اطراف اکناف به سویش سرازیر می شدند تا از محضر او کسب فیض کنند.»(۳۱)
پس از مرگ مؤید بالله، سید ابو طالب یحیی بالحق که از دانشمندان فرقه زیدیه بود زعامت مذهبی و سیاسی منطقه تنکابن و اطراف آن را به عهده گرفت وی تمام عمر خود را در گرگان به اشاعه اداره آئین شیعه زیدی پرداخت و تنها پس از مرگ برادرش و تقاضای مکرّر مردم تنکابن ، کلا رستاق و دیلمان او را به این نواحی کشاند و در لنگا استقرار یافت. او ادعای حکومت نداشته و بیشتر به امور مذهبی و علمی اشتغال داشت و هم چون برادرش در شعر و علوم فقهی و ادب تبحر داشت. تألیفات فراوانی به او نسبت داده اند. وفات وی در سال ۴۲۲ و به قولی ۴۲۴ هجری بوده است. باآن که وفات وی در لنگا اتفاق افتاد مشهور است که بنا به وصیتش او را در آمل مدفون ساختند.(۳۲)
در کتاب اخبار ائمه زیدیه ضمن بررسی زندگانی ابو طالب یحیی هارونی می نویسد:وفات او در دیلمان به سال ۴۲۴ ه. ق بوده است و قبر او را در آمل ذکر می کند.(۳۳)
در حاشیه همین متن آمده است : قبرش در آمل زیارتگاهی مشهوری است، و از او حمزه بن محمود نقل شده که گفت: من قبر وی را در آمل زیارت کردم .(۳۴) بنابراین عقیده مرحوم سید مهدی تفرشی با این گزارش باطل می شود.
نگارنده بر این باور است که شخصیت مدفون در این بقعه سید ابوطالب یحیی بن احمد بن حسین بن احمد مؤید بالله هارونی بن حسین بن هارون..که به امام مؤید بالله هارونی اخیر معروف است، او در سال ۵۰۲ ه ق در دیلم قیام نمود و پس از تسلط بر اکثر نواحی گیلان تا حدود لاهیجان عاقبت در سال ۵۲۰ ه ق در قریه فیتوک وفات یافت. او وصیت کرد که او را مخفیانه دفن کنند تا ملاحده الموت از قبر او آگاهی نیابند و بدن او را از قبر بیرون نیاورند تا آتش بکشند. از این رو او را مخفیانه دفن کرده اند.(۳۵)
او خواهری بنام سکینه داشته که همسر یکی از سادات حسنی بود و با شخصیت مدفون در این بقعه هم خوانی دارد.
علامه سید مجد الدین، همین گزارش را تأیید می کند و می نویسد:
«توفی علیه السلام سنه عشرین و مسائه و اوصی ان یدفن سرأ خوفأ من الملاحده لعنهم الله تعالی ».(۳۶)
بنابراین قول مرحوم تفرشی را باید حمل به این ادعا کنیم که منظور وی ابوطالب یحیی اخیر بوده که باجد وخواهرش در این بقعه مدفون شده است.
منبع: https://sharghpress.com/?p=333
