بنای دُل‌کینگه ابتدای گردنه گدوک به سمت استان مازندران

 *موقعیت قرارگیری بنا در منطقه

 بنای دُل‌کینگه در ارتفاع 2271 متری از سطح آب‌های آزاد، بر روی یکی از رشته کوههای فرعی البرز قرار گرفته است.

این بنا در دیدی وسیع از منطقه از گردنه گدوک زمانی که به سمت مازندران می رویم، بر فراز کوه، دقیقا روبروی ایستگاه راه آهن دوگل و در شروع مسیر سه خط طلا دیده می شود.

 اشراف این بنا به برج دیدبانی قلعه چلدر و همچنین قعله اولاد در شمال بنا، از برج دیدبانی بودن دُل‌کینگه نشان دارد.

  این ابنیه به صورت زیگزاگ در منطقه تا تنگه دوآب امتداد دارند و تعریف راه و مسیر نظامی ای را با ساختارشان به نمایش می گذارند.

بعضی از این آثار به مساحت هکتاری و بعضی مانند این بنا دُل‌کینگه به 200 متر مربع هم نمی رسند. اما زیبایی در تمام این آثار نهفته است که به تاریخ و معماری یک منطقه فرم و معنا داده است.

 این بنا با مساحت کم آن، مطمئنا به مانند برج دیدبانی ای بوده است. البته باید اشاره کرد قلعه چلدر که بسیار بزرگ است، به صورت یک استحکام دفاعی و قلعه و یا بهتر است بگوییم پادگان نظامی به نظر می رسد؛ اما همه این بناها حتی اگر کاخ، قلعه، و حتی شاید پرستشگاه بوده باشند، با قرار گیری در آن ارتفاع و دید بسیار خوب به منطقه، دو کاربرده بوده اند و حضورشان  همانند برج دیدبانی بوده است.

 *وجه تسمیه

دُل کینگه: دولت‌کده(انبار دولت) است. به نظر می رسد دُل مخفف دولت و دولت‌کده یعنی سرای دولت و  جای سرمایه است.

  کینگه یک واژه مازندرانی به معنی انتهای درخت قطع شده  است. در مورد نام این بنا می توان به استناد تاریخ شفاهی اعتماد کرد؛ «نام این بنا را دل کینگه و عده ای نیز نام آن را ابراهیم بیک و ایروان بیک می نامند». (باوند سوادکوهی، 212).

 «دژ دل‌کینگه در واقع چشم دیدبانی سوادکوه به شمار می رفته است. زیرا نخستین قلعه است که دشت فیروزکوه را زیر نظر داشته است». (باوند سوادکوهی، همان)

 قدیمی‌ترین اشاره به این بنا را می‌توانیم در سفرنامه ناصرالدین شاه ببینیم. او بعد از گذر از فیروزکوه و رسیدن به کاروان‌سرای شاه عباسی (که مطمئنا کاروان‌سرای گدوک است) و رسیدن به گردنه ای اشاره می کند: «در طرف سمت چپ راه بر سر کوه قلعه[ای] دیدیم به قول عوام آنجا قلعه اولاد دیو[بود.] بر سر کوههای سمت دست راست قلعه های محکم معتبر بود.» (ناصرالدین شاه، 120).

  در این روایت اسم این بنا با نام قلعه اولاد دیو آمده است. اما در سوادکوه در منطقه بالا دست اوریم نیز قلعه ای به نام قلعه اولاد و یا نام دیگرش قلعه گردن است. اما این روایت درست است به دلیل آدرس‌های دیگری از جمله دست راست بر روی کوه‌ها قلعه های محکم است، اشاره به قلعه چلدر دارد و نام تنگه چلدر نیز در این سفرنامه آمده که ناصرالدین شاه از آن گذر کرده است.

 نگارنده زمانی که برای شناسایی و طراحی معماری این بنا رفت، نام آن را با «هلی‌چشمه» شناخت که برگرفته از نام گوسفند سرای روبروی آن است و دامداران در آنجا ییلاق و قشلاق می کنند.

 با اندک اطلاعات در دست، نام این بنا که بیشتر به شکل یک برج دیدبانی است و به راستی نخستین بنای موجود و قابل رویت بر ارتفاعات گردنه گدوک به سوی مازندران است، را با نامی که جناب باوند در کتاب خود آورد، دُل‌کینگه می نامیم.

  شاید روزی منابع و کتاب‌های قدیمی‌تر و یا سفرنامه‌هایی کمی دورتر از تاریخ معاصر پیدا شود که نام دقیق این بنا در آنها ذکر شده باشد.

  با اطمینان با حفاری های باستان شناسی و ارتباط این بناها که بر بالادست کوه‌ها سر بر آورده اند، می توان به نتایج صحیح‌تری رسید.

*معماری بنای دُل کینگه

 بنای دُل‌کینگه با طول 22.5 متر و بلندترین عرض 7.30 متر در رُخ شمالی با مساحت حدود 164 متر مربع بر روی سطح عوارض طبیعیِ صخره ای، ساخته شده است.

  این بنا کشیدگی شمالی و جنوبی دارد و ورودی آن با توجه به بقای ورودی امروز باید از غرب بوده باشد.

 حتی بقایای به جا مانده پنجره در رُخ جنوبی نیز از بازشوهایی در شمال و جنوب نشان دارد.

  این بنا شامل دو رُخ شمالی و یک راهروی مرکزی است. این دو رُخ با انداره ای متفاوت ساخته شده اند و این نیز دلیلی جز فضا سازی برروی عوارض طبیعی ندارد. هر جا که مقدور بود، فضاها را می ساختند. اما به نسبت نبود قرینه به چشم نمی آید.

  نکته قابل توجه در این بنا فضای الحاقی با آجر در جبهه غربی راهروی مرکزی است. این فضا کاملا مفهوم نیست، اما مشخص است که بعدها افزوده شده است. استفاده از آجر نیز با اطمینان در دوران بعد از این قلعه سازی‌ها بوده است.