بهارنارنج؛ پیشینه تاریخی و خواص آن

علی ایمانی ایمنی

در روزهای آغازین اردیبهشت شمیم روح نواز بهارنارنج فضای خیابان های شهرهای شمال ایران را عطرآگین می کند. به ویژه اگر ساکن روستا باشید، آن هم در خانه باغهای مرکبات، خود را همسایة بهشت می یابید.

در این نوشته با اشاره به سابقة تاریخی عرق بهارنارنج به بعضی از خواص بهارنارنج اشاره می کنیم و پیشنهادهایی نیز به مسئولان دارم که امیدوارم به آن توجه شود.

در لغت نامه دهخدا نارنج این گونه تشریح شده است: «اصل این لغت هندی است ولی از راه زبان های ایرانی وارد اروپا شده است. نارنج میوه ای است گرمسیری از اقسام مرکبات ترش و گرد شکل است و نارس آن سبز و رسیده اش زرد می شود. در بعضی مناطق از جمله در شمال ایران در تمام فصول سال می‌توان میوة نارنج را بر روی درخت دید، در حالی که هنوز میوة سال گذشته بر درخت است میوه‌های جدید هم در حال رسیدن هستند.»[1]

عرق گیری از گل محمدی به صورت گلاب و عرق بهارنارنج سابقه ای طولانی در مازندران دارد. می توان گفت که سابقة هر غذا و یا چاشنی های غذایی هر منطقه به درازای تاریخ آن منطقه قدمت دارد.

گلاب، عرق بهارنارنج، آبلیمو و آب نارنج از جملة این موارد در مازندران است . کهن ترین سابقة سندی که نگارنده از گلاب گیری و عرقگیری بهارنارنج در منطقه مازندران به آن دست یافتم، مربوط به سال 967 هجری است که میرتیمور مرعشی در کتاب “تاریخ خاندان مرعشی” راجع به آتش سوزی قلعة فیروزجاه چنین نوشته است:«آنچه مایعات بود از گلاب و عرق بهار[نارنج] و آبلیمو جمیع را صرف نموده به جای آب بر آتش ریختند اما مفید نیفتاد».[2]

این جملة کوتاه گویای برداشت سه نوع مایعات از گل محمدی، نارنج و لیمو در شمال ایران است. در حالی که سالها تنها شهر گلابگیری قمصر و آبلیموگیری نیز شهرهایی چون شیراز، کاشان و … معرفی شده است.

اسنادی وجود دارد که گویای هدیه های بهاری اهالی مازندران به پادشاهان مختلف است و عرق بهارنارنج یکی از این هدیه های با ارزش و قبول طبع شاهان و بزرگان بوده است. به عنوان نمونه می توان به فرمانی از فتحعلی شاه قاجار جهت تشکر از جعفرقلی خان (پدر قهارقلی خان و معروف به خانلرخان که موقوفات زیادی از او در بابل باقی مانده است) قاجار به خاطر ارسال هدایا به شاه اشاره کرد. در این فرمان هدایایی شامل مرکبات، ماهی، بهارنارنج، آب نارنج، و… برای شاه ارسال شد.[3]

برخی ازخواص بهار نارنج :

1) عرق بهار نارنج: عرق بهار نارنج دارای طبیعت گرم، مقوی جسم و روح ، اشتهاآور و برای رفع ضعف اعصاب مفید و نشاط آور است و در تسکین ناراحتی‌ های سینه و تپش قلب مؤثر است.

عرق بهار نارنج برای رفع افسردگی مفید است. همچنین برای معطر کردن شربت‌ ها از عرق بهارنارنج استفاده می ‌شود، اعصاب را تقویت و بی ‌خوابی را درمان می‌ کند.

افرادی که مشکل اختلال خواب دارند، می ‌توانند پیش از خواب، مقداری عرق بهار نارنج با چای مصرف کنند، البته زیاده روى در خوردن و بوییدن آن بى خوابى ایجاد مى نماید. برای دفع سنگ كلیه و مثانه بایستی عرق بهار نارنج را با ساقه كرفس مخلوط كرده و میل كنید.

با توجه به نتایج به دست آمده از یک مطالعه، از عرق بهار نارنج می ‌توان به عنوان یک پیش داروی موثر جهت کاهش اضطراب بیماران قبل از عمل جراحی استفاده کرد.

باید توجه داشت که زیاده‌روی در خوردن بهارنارنج به ویژهدر حالت ناشتا كبد را ضعیف می‌كند و موجب ضعف معده می‌شود. زیاد بوییدن بهارنارنج نیزبی‌خوابی می‌آورد و چنانچه عرق آن بیش از یك سال در شیشه بماند خاصیت خود را از دستداده و زود فاسد شده و كپك می‌زند. لذا این عرق در شیشه‌های مات محفوظ‌ترمی‌ماند.

2)مربای بهار نارنج: از این شکوفه ها مربای لذیذی تهیه می‌شود که خواص مفید شکوفه را دارد و مقوی معده و ضد تشنج است.

3) دم کردة بهار نارنج: اگر یک قاشق مرباخوری از گل شکوفه خشک نارنج را به یک فنجان آب جوش اضافه کنید و در فنجان را ببندید بعد از ۱۰ دقیقه نوشیدنی بسیار خوشبو و نشاط آوری آماده می‌شود که برای رفع سكسكه نیز به كار می‌رود. دم كرده بهار نارنج ضدعفونی كننده، و صفرابر است و آروغ و سوزش هاضمه را نیز تسكین مى دهد.[4]

4) بستنی و فالوده بهار نارنج: همانند دیگر بستنی های میوه ای از عرق و اسانس بهار نارنج تهیه می شود. امروزه استفاده از بهارنارنج در بستنی ها به ویژه در شهرستان بابل انجام می شود و استقبال خوبی از آن شده است هم چنان که سال ها در شیراز و کاشان سابقه دارد.

مقایسه بهار نارنج شمال با جنوب :

میزان آلکان ها در اسانس بهار نارنج جنوب در مقایسه با اسانس بهار نارنج شمال بیشتر است و همچنین وجود آلدهید که نشانگر برتری محصول است. ترکیبات اکسیدی در اسانس بهار نارنج شمال دیده شده در حالی که در اسانس منطقه جنوب یافت نشده است و میزان ترکیبات الکلی نیز در اسانس منطقه شمال بیشتر از جنوب است، زیرا این ترکیباتبه علت داشتن گروه هیدروکسیل قادر به ایجاد پیوند هیدروژنی با آب هستند و در نتیجه با ذرات بخار آب پیوند تشکیل داده و همراه بخار آب وارد سردکن شده و پس از میعان وارد اسانس می‌شوند و میزان مونوترپن‌های اکسیژنی که جزء هیدروکربن‌های معطر هستند، در اسانس بهار نارنج شمال بیشتر است.[5]

پیشنهادهایی به مسئولان مازندران

نگارنده سال ها در شروع فصل گلابگیری در شهر قمصرکاشان این شهر سفر کردم و شاهد بوده ام بهار نارنج از شمال به قمصر انتقال داده شده و عرقگیری با روش های سنتی و مدرن انجام می گیرد؛ در نهایت این محصول با برند قمصر کاشان به بازار عرضه می شود.

در جشنوارة بهارنارنج بابل که چند سالی است به همت شورای شهر برگزار می شود با باغدارانی مواجه شدم که با کاشت درخت نارنج و عرق گیری بهارنارنج، عرق حاصل را با تانکر به کاشان انتقال داده تا با برند و نام کاشان به بازار عرضه شود!

بنابراین پیشنهادهای زیر را  تقدیم مسئولان مازندران و بابل می کنم:

1) کاشت درختان نارنج و جایگزین کردن نهال نارنج به جای درختان بدون بازده در شهرها و روستاها و تشویق مردم به این کار

2)حمایت از صنایع تبدیلی نارنج اعم از عرق گیری بهار نارنج و آب نارنج به صورت صنعتی با ارائه و آموزش عرقگیری توسط دستگاه های کوچک و بزرگ عرقگیری

3) برگزاری جشنواره های بهارنارنج در منطقه و تشویق خانواده ها به استفاده از این فرصت در جهت جذب گردشگر

4)چاپ بروشور و معرفی نارنج و مشتقات آن در فصل مسافرت های نوروزی و تابستانی و دادن آن به مسافران
و…

پی نوشت ها:

1. علی اكبر دهخدا. لغت نامه فارسی، تهران، سازمان لغت نامه، 1368، حرف «ن».
2. مرعشی، میرتیمور، تاریخ خاندان مرعشی، ص 143 .
3. حسن آبادی، ابوالفضل،بررسی تحلیلی چند فرمان از مازندران در دوره ی قاجار، ساری، فصلنامه اباختر، شماره 27-26، ص 12.
4. سایت باشگاه خبر نگاران جوان (www.yjc.ir)کد خبر: 4282292، 5/12/91.
5. روستايي، مصطفي، مقايسه اسانس هاي بهار نارنج شمال و جنوب ايران، پايان نامه دكتراي دانشكده داروسازي علوم پزشكي تهران، 1390.

منبع: مازندنومه

                                                ***

جشنواره بهارنارنج ساری:

فیلم جشنواره بهار نارنج ساری:

آدرس فیلم در آپارات: https://b2n.ir/x78696