در برخي از روستاهاي مازندران بناهاي چوبي وجود دارند كه مطابق با معماري بومي ساخته شده به نام «سقاتالار»، «سقانفار» يا «سقانپار» معروفند.
بناهاي مذكور در دو اشكوبه و بر روي چهار پايه قطور چوبي به فرم چهارگوش، فضايي كوچك را در حريم امام‌زاده‌ها، تكيه‌ها و گورستان‌ها به خود اختصاص داده‌اند. ارتباط بين دو اشكوبه از طريق نردبان يا پلكان چوبي كه معمولا در كنار بنا ساخته شده، امكان‌پذير است. در حال حاضر پلكان سيماني، سنگي و فلزي جايگزين پلكان چوبي شده است.
از ويژگي‌هاي سقاتالارها مي‌توان به نوع معماري و اجزا و عناصر به كار رفته در آن‌ها اشاره كرد. عناصر سقاتالارها عبارتند از: نال (واشان)، ستون، سرستون (كُماچه)، دست‌انداز، نال بالاي ستون، شيرسر، نگهدار (واوند يا بادبند)، لب‌بند، شوله‌ور، تخته، درزپوش تخته، پَلور، رواق (گرد رفاق)، سقف (بوم يا بام)، نرده.
علاوه بر معماري، وجود انبوهي از طرح‌ها و خط‌ها و نقش‌هاي رنگين با تنوع موضوعات و مضامين به‌كار گرفته شده در سقاتالارها، براي هر بيننده‌اي جذاب و جالب است. شماري از نقاشي‌ها و طرح‌هاي به كار رفته در سقاتالارها با ويژگي‌هاي هنرهاي مردمي، هنر ديني و هنر سنتي همخواني و مطابقت دارد و به نظر مي‌رسد كه بسيار ابتدايي ترسيم شده‌اند.
نقوش به كار رفته در سقاتالارها را مي‌توان به دو دسته نقوش مذهبي و نقوش غيرمذهبي تقسيم‌بندي كرد:
نقوش مذهبي شامل نقوش پيامبران و امامان و حوادث تاريخي مذهبي و نقاشي‌هاي مربوط به جهان آخرت و از اين قبيل است. نقوش غير مذهبي شامل نقش‌هاي اسطوره‌اي و حماسي و نقش‌هاي خيالي و هندسي و طرح‌هاي گياهي و نقش‌هاي مربوط به متون كهني همچون شاهنامه فردوسي و كليله و دمنه و … و همچنين مربوط به زندگي روزمره و معيشت مردم است.
از طرف ديگر، همان‌طور كه در بسياري از بناهاي كشورمان حضور خط و هنر خوش‌نويسي را در محراب‌ها، پيشاني بناها، اطراف ايوان‌ها و پيرامون گنبدها مي‌بينيم، در سقاتالارها نيز عنصر خط به طرزي بارز و چشمگير حضور دارد. خط در سقاتالارها همواره نزديك سقف و در حالي‌كه تمام ابعاد چهارگوش بنا را دور زده، قرار دارد. گاه به تنهايي و گاه در پيوندي رمزآلود با گل و بوته در پيچشي موزون و هماهنگ. خطوط در بسياري از موارد مربوط به قطعه شعري به شيوه نستعليق و معمولا به رنگ سرخ و سياه است. نام خوش‌نويس و سال تحرير نيز اغلب ذكر شده است.
از ديگر مواردي كه مي‌توان به آن اشاره كرد اين است كه سقاتالارها از قدمت 100 تا 150 سال برخوردارند، معمولا وقف حضرت ابوالفضل العباس شده‌اند و در روزهاي محرم محل برگزاري مراسم عزاداري است و ديگر اين‌كه با عنصر آب ارتباط تنگاتنگ دارند.
امروزه سقاتالارها به دو صورت ساده و بدون نقش و تزيين شده و آراسته به طرح و نقش و خط و رنگ مشاهده مي‌شوند، ليكن از نظر شكل، نوع و سبك معماري، همه آن‌ها از اصل و قاعده كلي و يكساني پيروي مي‌كنند. همه سقاتالارها داراي سرستون‌هايي به شكل اژدهايي دهان‌گشوده‌اند. همه آن‌ها از قطعات تزييني چوبي به نام شيرسر كه شبيه نوعي مقرنس‌كاري است بهره‌برده‌اند. همه آن‌ها بر روي پايه ساخته شده و اجزا و عناصر ساختار معماري‌اشان يكسان و مشابه است.
گمان مي‌رود سقاتالارهاي ساده و بدون نقش و بي‌پيرايه با توجه به فرسودگي‌اشان از قدمت و سابفه بيش‌تري برخوردار باشند و آن دسته از سقاتالارهايي كه با نقوش بي‌شمار و متنوع تزيين و آراسته شده‌اند با توجه به نوشته‌ها و تاريخ روي آن‌ها، پيشينه‌اشان به عهد قاجار باز مي‌گردد.
«سقاتالار» را به نام‌هاي «سقانفار» و «سقانپار» هم مي‌شناسند، اما هرچند كه «سقانفار» يا به طور درست‌تر «ساق‌نفار» با «سقاتالار» شباهت دارد اما كاركردي ديگرگونه داشته است. «ساق‌نفار»ها فاقد هر نوع تزييني بوده و موقتي و فصلي هستند و عمر كوتاهي دارند و از طرفي عملكردشان به اين صورت است كه هر شب يك‌نفر به عنوان «شب پا» يا به زبان محلي «شوپه» شب را تا صبح به بيداري در بناي فوق مي‌گذراند و با كوبيدن آلات و ادواتي به هم و به صدا درآوردن آن‌ها سكوت شب را شكسته، باعث رماندن و دوركردن گرازهاي وحشي كه دشمن عمده محصولات كشاورزي‌اند، مي‌شود.
مكان قرارگيري برخي از سقاتالارها به قرار زير است:
*سقاتالارهاي «شياده»، «كيجا تكيه» و «كبرياكلا» در محدوده‌ي بابل
*سقاتالارهاي «هندوكلا»، «كمانگركلاي دشت‌سر»، «اورطشت»، «كاردگر محله»، «نوايي محله»، «شيرمحله» و «مرزنگو» در محدوده‌ي شهر آمل
*سقاتالارهاي «فولاد كلا»، «شرمه كلا»، «صلحدار كلا»، «كاريكلا» و «بايكلا» در محدوده‌ي بابلسر
*سقاتالار «زرين كلا» در فريدون كنار
*سقاتالارهاي «اسيوسر» و «آهنگر كلا» در محدوده‌ي قائم‌شهر
*سقاتالار «كتي‌لكه» در شيرگاه
خلاصه‌نويسي شده از كتاب «سقاتالارهاي مازندران»
منبع:
سقاتالارهاي مازندران، منطقه بابل؛ وجهي از معماري آييني، معصومه رحيم‌زاده، عكس و اسلايد بنيامين خدادادي، تهران، سازمان ميراث فرهنگي كشور (پژوهشگاه)، اداره كل ميراث فرهنگي استان مازندران. 1382
گزینش و معرفی:
تحریریه پایگاه اطلاع‌رسانی دامون‌باغ
