نوشتن انواع سفرنامه و خاطرات سفر یک رسم بسیار قدیمی است و افراد مختلفی در حین سفر و پس از بازگشت از سفر، خاطرات سفر خود را در قالب سفرنامه به رشته تحریر درآورده‌اند.
سفرنامه هم مانند تمام متون و آثار ادبی، انواع مختلفی دارد که نویسنده سفرنامه بر اساس اهداف و سلیقه خود، یکی از انواع سفرنامه را برای نوشتن خاطرات سفر خود انتخاب می‌کنند.
انواع سفرنامه را می‌توان به سه دسته حقیقی، تمثیلی و خیالی تقسیم کرد. سفرنامه‌های حقیقی گزارش یک سفر است که واقعا در دنیای حقیقی انجام شده است.
سفرنامه‌های تمثیلی بیشتر نزد عارفان محبوبیت دارد و به منظور رواج تفکرات عرفانی و مذهبی نوشته می‌شود و از جمله معروف‌ترین آنها می‌توان به سیرالعباد الی المعاد سنایی غزنوی، منطق الطیر عطار نیشابوری و یا کمدی الهی دانته اشاره کرد.
سفرنامه خیالی سومین دسته از انواع سفرنامه است که نویسنده کتاب سفرنامه واقعا به سفر نرفته است بلکه در آن با استفاده از تخیل و تجربیات پیشین خود و با اهداف اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و … یک سفرنامه را به رشته تحریر می‌آورد. سفرهای گالیور، سیاحت نامه ابراهیم بیگ زین العابدین مراغه‌ای، سرگذشت حاجی بابای اصفهانی جیمز موریه از جمله این انواع سفرنامه هستند.
در قرون و اعصار گذشته که وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌ها بدین اندازه گسترده و در دسترس نبوده‌اند، سفرنامه‌ها یکی از معدود راه‌های افراد برای کسب اطلاع و شناخت از دیگر شهرها و کشورهای جهان به شمار می‌رفته‌اند. به عنوان مثال سفرنامه مارکوپولو باعث شد تا ایتالیایی‌ها و اروپایی‌ها با آسیای شرقی و چین آشنا شوند.
اما امروزه نیز سفرنامه‌ها یکی از مهمترین اسناد برای مطالعه تاریخ اجتماعی به شمار می‌رود. سفرنامه‌ها معمولا حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره جزئیات زندگی جوامع، نکات تاریخی، اطلاعات اقتصادی، وضعیت بهداشتی، انواع غذا برای مسافرت و … است و هر چقدر دقت نویسنده در ثبت کردن جزئیات و تحلیل وقایع بیشتر باشد، اطلاعات بیشتر و با ارزش‌تری به ما ارائه می‌دهد. به همین جهت است که هنوز نیز قدیمی‌ترین سفرنامه‌های فارسی ارزش خواندن دارند و می‌توان به آنها استناد کرد.
سفرنامه برادران امیدوار
یکی از مشهورترین سفرنامه‌های ایرانی، سفرنامه دو برادر ایرانی به نام‌های عیسی و عبدالله امیدوار است که از سال ۱۳۳۳ هجری شمسی سفری پر از هیجان و ماجراجویی به دور دنیا را آغاز می‌کنند. این سفر در دو مرحله انجام شد و بیش از ده سال به طول انجامید و برادران امیدوار به کشورهای مختلف و مناطق متعددی سفر کردند و تجربیات هیجان انگیزی را رقم زدند.
علاوه بر سفرنامه جذاب و خواندنی برادران امیدوار که اطلاعات با ارزشی چون زندگی قبایل بدوی آمریکای جنوبی و آفریقا به شما ارائه می‌دهد، می‌توانید به موزه اختصاصی برادران امیدوار در مجموعه کاخ سعدآباد تهران نیز سر بزنید و مجموعه جذاب سوغات و یادگارهای سفر این دو برادر جهانگرد ایرانی را ببینید.
خسی در میقات
یکی دیگر از انواع سفرنامه‌های ایرانی معاصر که از نمونه‌های درخشان سفرنامه نویسی به شمار می‌رود، سفرنامه خسی در میقات نوشته جلال آل احمد است. سفر حج یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین سفرهایی است که ایرانیان در طول تاریخ تجربه کرده‌اند و افراد مختلفی خاطرات آن را نوشته‌اند. جلال آل احمد نیز در سال ۱۳۴۳ راهی سرزمین حجاز و سفر حج شد و از آنجایی که یکی از برترین نویسندگان نثر معاصر فارسی است، خاطرات این سفر را با جزئیات بسیار و دقیق و نگاهی جذاب به چاپ رسانده است.
البته از آل احمد سفرنامه‌های دیگری چون تات‌نشین‌های بلوک زهرا، اورازان، سفر به ولایت عزرائیل، سفر روس و سفر آمریکا نیز برجای مانده است.
سفرنامه ناصرخسرو
بدون شک مشهورترین سفرنامه نویس ایرانی که حتما نام آن را شنیده‌ایم، ناصرخسرو قبادیانی است. ناصرخسرو یک ادیب و فیلسوف ایرانی بوده که در سال ۴۳۷ قمری یک سفر طولانی را از شهر مرو آغاز می‌کند و پس از ۷ سال با عبور مناطق مختلف در ایران، شام، فلسطین، عربستان، عراق، مصر، سودان و … سفر خود را با رسیدن به بلخ به پایان می‌رسد.
ناصرخسرو با تسلط بینظیر بر ادبیات فارسی، توانسته یکی از بهترین انواع سفرنامه ایرانی را در تاریخ ثبت کند و با ارائه جزئیات دقیق و مفید، ما را در شناخت آن دوره از تاریخ همراهی کند.
سفرنامه‌های ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدین شاه قاجار اولین پادشاه ایرانی است که دست به قلم برده و خاطرات روزانه خود را ثبت کرده است. از آنجاییکه ناصرالدین شاه به سفر نیز علاقه بسیاری داشته و بخش زیادی از خاطراتش به شرح سفرها و اردوهایش اختصاص دارد.
اما باید بدانید که ناصرالدین شاه اولین پادشاه ایرانی نیز هست که به اروپا سفر کرده است، آن هم نه یک بار بلکه سه بار. ناصرالدین شاه تمامی خاطرات سفرهای اروپای خود را نیز نوشته است و با توجه به ادبیات خاص و همچنین نگاه جذابش به افراد و رویدادها، از جذاب‌ترین و خواندنی‌ترین انواع سفرنامه‌های ایرانی است.
سفرنامه ژان شاردن
از آنجاییکه در چند قرن اخیر، اروپایی‌ها معمولا در نوشتن خاطرات و سفرنامه‌ها اهتمام بیشتری نسبت به ایرانیان داشته‌اند، لاجرم برای آگاهی از شرایط اجتماعی و تاریخی ایران باید به انواع سفرنامه‌های اروپاییان به ایران مراجعه کنیم.
ژان شاردن یک تاجر، جواهر فروش و جهانگرد فرانسوی بود که در دوران صفوی راهی ایران شد و چند وقتی نیز در اصفهان و دربار ایران اقامت داشت. اگر دوست دارید از شرایط اجتماعی ایران و بخصوص اصفهان دوران صفوی اطلاعات بیشتری بدست آورید، سفرنامه شاردن یکی از بهترین گزینه‌ها پیش روی شماست.
سفرنامه سر جان ملکم
سر جان ملکم سیاستمدار و دیپلمات انگلیسی بود که در دوران فتحعلی شاه قاجار و کوران جنگ‌های ایران و روسیه، به عنوان سفیر بریتانیا به ایران سفر می‌کند. سر جان ملکم مشاهدات و خاطرات خود از این سفر را به خوبی به رشته تحریر آورده است و علاوه بر نکات اجتماعی از زندگی روزمره مردم، اطلاعات ارزشمندی از تاریخ ایران و دربار فتحعلی شاه قاجار به شما ارائه خواهد کرد.
سفرنامه سر هارفورد جونز بریجز
یکی دیگر از انگلیسی‌هایی که به ایران سفر کرده است، سر هارفورد جونز بریجز است که دو بار به عنوان سفیر و در قالب ماموریت سیاسی به ایران سفر کرده است؛ یک بار در دوران لطفعلی‌خان زند و دیگر بار در دوران فتحعلی شاه قاجار. سر هارفورد جونز به حدی شیفته ایران شد که تصویر تاج کیانی فتحعلی شاه و همچنین نشان شیر و خورشید را به نشان خانوادگی خود اضافه کرد. سفرنامه و خاطرات سر هارفورد جونز از دوران اقامتش در ایران یکی از بهترین انواع سفرنامه خارجی‌ها در ایران به شمار می‌رود.
سفرنامه ماساجی اینووه
اما علاوه بر اروپایی‌ها، غربی‌ها نیز در دوران مختلف به ایران سفر کرده‌اند و خاطرات خود را ضبط کرده‌اند. ماساجی اینووه مامور دولت ژاپن به آسیای میانه، ایران و قفقاز بوده و در طول سفر نکات جذابی از تاریخ اجتماعی ایران در دوره قاجار را بیان کرده است. بدون شک اینووه دید متفاوتی نسبت به اروپایی‌ها داشته و جنبه‌های دیگری از تاریخ ایران با خواندن سفرنامه وی بدست خواهد آمد.
