گردشگری آبی (water tourism) ؛ گردشگری ساحلی ؛ گردشگری دریایی (Nautical tourism):
گردشگری، صنعتی چندبعدی است. یکی از بهترین روش‌های مطالعه ابعاد مختلف آن تقسیم‌بندی فعالیت‌های این صنعت به زیرگروه‌هایی با ویژگی‌های مشترک است. از جمله زیرگروه‌های شاخصی که در سال‌های اخیر با رشد چشمگیری همراه بوده «گردشگری آبی» است. گردشگری آبی به هر نوع فعالیتی که با هدف ورزش، تفریح و سرگرمی در ارتباط با آب صورت گیرد اطلاق می‌شود. که بدیهی است تمامی این فعالیت‌ها باید در محیطی دور از محیط زندگی فرد انجام پذیرد تا در حوزه تعریف «گردشگری» نیز بگنجد. فعالیت‌های این قالب از گردشگری را می‌توان در سه گروه عمده: بالا، در سطح و زیر سطح آب تقسیم‌بندی کرد. در منابع مختلف واژه گردشگری آبی با واژه‌هایی چون ورزش، تفریح و سرگرمی نیز همراه بوده که این نشان از نقش بسزای این نوع از گردشگری در پرکردن اوقات فراغت متقاضیان گردشگری دارد. از سوی دیگر، با توجه به آلودگی‌ها، مصارف نادرست و خشکسالی‌هایی که کره زمین را با بحران آب روبه‌رو کرده، گردشگری می‌تواند به عنوان یک صنعت تریلیون‌دلاری، اهرم قدرتمندی برای حفظ و حراست از منابع آبی جهان باشد و این امر را از طریق ارائه راهکارهای مناسب به منظور استفاده پایدار و صحیح از منابع آبی امکان‌پذیر کند. با توجه به تعداد بیش از یک‌میلیارد مسافری که هرساله در جهان در سفرند، گردشگری می‌تواند وسیله مناسبی برای اطلاع‌رسانی، آگاهی و تغییر رفتار مصرفی مردم دنیا باشد. حال با گذری بر دیباچه‌ای کوتاه به معرفی چند زیرمجموعه از آن می‌پردازیم.
آب منشاء زندگی در میان تمام ملت‌های جهان آب همیشه منشاء زندگی و عامل اصلی ساخت و احداث بسیاری از شهرها و سازه‌ها بوده است. چنان‌که در طول تاریخ ایران‌زمین، شاهد ساخت بناهای ارزشمند و شکوهمندی چون سی‌وسه پل اصفهان، آسیاب‌های بادی شوشتر و کوشک‌های ساسانی در کنار آب (یا روی آب) بوده و حتی یکی از شاخص‌های تمییزدهنده معماری ساسانی از معماری دیگر دوره‌های تاریخی، ساخت آن‌ها در کنار منابع آبی است. این موضوع مختص ایران‌زمین نبوده و در شهرهای قدیمی سراسر جهان اهمیت وجود آب در مجاورت شهر به وضوح به چشم می‌خورد. با پیشرفت فناوری نه‌تنها از این اهمیت کاسته نشد بلکه با شکل گرفتن تفریحات جدیدی چون قایق‌سواری، استفاده از خانه‌های ساحلی، اشتغال به ورزش‌های آبی متنوع مثل اسکی روی آب و همچنین بهره‌مندی از چشمه‌های آب گرم باعث رونق بیش از پیش استفاده انسان از این موهبت الهی بوده است. شکل ابتدایی گردشگری آبی را می‌توان در سفرهای اشراف‌زادگان رومی برای فرار از گرمای تابستان و سکونت در خانه‌های ییلاقی کنار دریا مشاهده کرد. بعدها با موج انقلاب صنعتی و بهبود شرایط کاری مثل کم شدن ساعات کار، افزایش تعطیلات و بالا رفتن درآمد در کنار پیشرفت فناوری حمل‌ونقل، سطوح میانی و کارگر جامعه نیز امکان تجربه چنین تفریحاتی را یافتند. با افزایش محبوبیت و دسترسی به این اماکن، مالکان و ساکنان مناطق مجاور آب و دریا برآن شدند تا با ارائه خدمات و امکانات خاصی چون اماکن اقامتی دریایی، امکانات پزشکی-درمانی، ورزش‌های خاص دریایی و غیره تجربه گردشگران را هرچه بیشتر خاطره‌انگیز کنند. کم‌کم تفریحات ساحلی به خوبی جای خود را در میان تفریحات دیگر اقشار جامعه باز و جذابیت روزافزونی برای گردشگران نقاط مختلف جهان پیدا کرد که این روند تا به امروز ادامه داشته است. به شکل رسمی، با آغاز قرن 21 شکل نوین و هیجان‌انگیزی از گردشگری به دنیا معرفی شد. این نوع از گردشگری پاسخگوی نیازهای مختلف جامعه از جمله گردشگری، ورزش حرفه‌ای و تفننی، تفریح و گذراندن اوقات فراغت بوده است. خدمات ارائه‌شده در زمینه گردشگری آبی در سطح وسیع، با قیمت‌های مختلف، با تجهیزات متنوع و در اماکن متفاوت به متقاضیان ارائه شده و هرساله نیز به این تنوع و فناوری‌های به کار گرفته‌شده در آن افزوده می‌شود. در عصر حاضر میزان مشارکت مردم در چنین فعالیت‌هایی به عواملی چون زمان، هزینه، چرخه عمر گردشگران و میزان مهارت‌ها، خطر‌پذیری، ماجراجویی و چالش‌پذیری فرد بستگی دارد. حال آن‌که در نیمه اول قرن بیستم عوامل غالب شامل جنسیت، توانایی، قومیت و شرایط اجتماعی-اقتصادی و تاثیرات سیاسی بود. ما هم‌اکنون نیز در ایران و اقصی‌نقاط جهان شاهد ارائه خدمات گردشگری آبی در قالب فعالیت‌های دولتی و خصوصی هستیم که می‌توان از آن جمله به طرح سالم‌سازی سواحل دریا در منطقه شمالی کشور و فراهم‌سازی تجهیزات ورزش‌های آبی در مناطق مختلف اشاره کرد. یکی از بهترین راه‌ها برای برنامه‌ریزی و توسعه این مناطق، آگاهی از انواع مختلف فعالیت‌هایی است که می‌توان در این مناطق به آن پرداخت. بدین منظور چند مورد از این فعالیت‌ها در ادامه آمده و به اختصار توضیح داده شده است: در این بخش سعی شده با معرفی هر رشته نیم‌نگاهی نیز به وضعیت آن در ایران داشته باشیم. البته بررسی وضع کنونی این نوع از گردشگری در ایران نیازمند نقد و بررسی کامل و وسیعی است که در این مجال نمی‌گنجد و تنها به ذکر چند جمله درباره هر گروه اکتفا شده است:
1) قایق‌سواری (متفاوت از قایقرانی است) و ماهیگیری: این دو از قدیمی‌ترین اشکال فعالیت‌های آبی به شمار می‌روند. قایق‌سواری به زمان مصریان باستان بازمی‌گردد (چهار هزار سال پیش از میلاد). در طول تاریخ، ساکنان کشورهای دنیا از قایق‌های مختلف برای اموری چون تجارت، حمل‌ونقل و کشف اماکن جدید بهره می‌جستند. اولین گام در جهت استفاده از قایق به عنوان وسیله‌ای تفریحی، برگزاری اولین مسابقات قایقرانی در سال 1800 میلادی بود. با کم شدن استفاده مردم از قایق، علاقه آن‌ها به آموختن شیوه کنترل و استفاده از آن به عنوان وسیله‌ای تفریحی افزایش یافت. این نیاز در طول زمان خود را به شکل‌های مختلف مانند ایجاد قایق‌های اکتشافی، کشتی‌های بزرگ تفریحی مثل کروزها، قایق‌های تک‌نفره برای مسابقات و… نشان داد. قایق‌سواری همچنان از محبوبیت زیادی در جهان برخوردار است. در ایران نیز با توجه به دسترسی به انواع منابع آبی می‌توان رونق فراوانی را با فروش یا کرایه قایق شاهد بود. ما با وجود دسترسی به آب‌های آزاد کمتر شاهد استفاده شخصی از قایق‌های مجهز مدرن تفریحی هستیم.
2- غواصی: اولین‌بار توسط جکز کاستیو و امیلی گاگنان مخترعان اولین کپسول هوا به نام Self-Contained Underwater Breathing Appartus که واژه انگلیسی غواصی (SCUBA) از ابتدای حروف همین کپسول گرفته شده است، آغاز شد. این کپسول ابتدا با هدف استفاده‌های پزشکی و دولتی ایجاد شد. ولی با تخیل فیلمسازان و داستان‌پردازان، بعدها به عنوان وسیله‌ای برای کاوش اعماق دریا مورد استفاده قرار گرفت. غواصی در جزایر کیش و قشم از محبوبیت زیادی برخوردار است. برای مثال، یکی از برگ‌های برنده جزیره کیش در غواصی، مرجانی بودن سواحل آن است زیرا در سواحل مرجانی آبِ زلال امکان مشاهده و لمس بهتری از موجودات دریایی بستر آب دریا را به غواصان می‌دهد. بنابراین می‌توان با تدارک امکانات مناسب، تبلیغات بجا و البته با قیمت معقول، لحظات خوشی را برای گردشگران این مناطق رقم زد. با توجه به آمارها بین پنج تا هفت‌میلیون غواص در دنیا فعالانه به این رشته می‌پردازند. ولی به دلیل بی‌توجهی و گاهی عدم آگاهی و البته هزینه‌های بالا، این رشته هنوز در ایران مهجور باقی‌مانده است.
3- ماهیگیری تفننی و مسابقات ماهیگیری: این رشته ریشه در زمانی دارد که انسان برای ادامه بقای خود به شکار ماهیان می‌پرداخت. ولی با روی کار آمدن قایق‌های موتوری و پیشرفته، این فعالیت در دهه‌های 1950 و 1960 میلادی به فعالیت تفریحی محبوبی مبدل شد. البته هنوز هم این رشته به دلیل گرانی لوازم ابتدایی آن محدود به اقشار خاصی از جامعه است. در ایران، با وجود رونق ماهیگیری به عنوان وسیله‌ای برای امرار معاش در مناطق شمالی و جنوبی کشور، کمتر شاهد برگزاری مسابقات ماهیگیری بوده‌ایم که این خود جای بسی کار دارد.
4- ورزش‌های آبی موتوری: قایق موتوری محصول سده نوزدهم میلادی است. ولی استفاده از این وسیله با هدف تفریح و سرگرمی از نیمه دوم سده نوزدهم آغاز شد. ارتقای فناوری در ساخت چنین قایق‌هایی رفته‌رفته باعث ایجاد کشتی‌های تجاری برگزارکننده تورهای یک‌روزه شد. ورزش‌های آبی در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم محبوبیت یافت. معروف‌ترین اشکال این دسته ورزش‌ها استفاده از قایق‌های سرعتی، جت اسکی و جت بوت، موتورسیکلت‌های آبی، اسکوترهای آبی و پاراگلایدرهای آبی بوده است. در سال‌های اخیر این ورزش‌ها در مناطق شمالی و جنوبی کشور به وفور مشاهده می‌شوند. البته اقداماتی که در جزایر قشم و کیش صورت گرفته به مراتب بیشتر از مناطق شمالی کشور است که با برنامه‌ریزی می‌توان از این پتانسیل‌ها به بهترین نحو استفاده کرد.
5- تورهای یک‌روزه: عنوان این گروه گویای اساس این نوع فعالیت‌هاست. امروزه در مناطق آبی مختلف مانند رودخانه‌ها، دریاها و دریاچه‌ها، خلیج‌ها و کانال‌های آبی شاهد برگزاری تورهای یک‌روزه‌ای هستیم که با وسایل مختلفی از جمله کروز و کشتی‌های تفریحی، مردم را از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر برده و علاوه بر تجربه سفر روی آب، با ارائه امکانات تفریحی و سرگرمی جانبی، لحظات خوشی را برای گردشگران رقم می‌زنند. از این نوع گردشگری می‌توان در جزیره کیش و قشم یاد کرد که به عنوان نمونه با کشتی‌هایی که دارای کف شیشه‌ای هستند، امکان رصد بستر دریا برای گردشگران فراهم شده است.
6) آموزش قایقرانی: یکی از سرگرمی‌ها و تفریحات مولدی که گردشگران می‌توانند در طول سفر خود به مناطق آبی داشته باشند، یادگیری شیوه کنترل و استفاده از قایق‌ها و کشتی‌های مختلف است. این تجربه می‌تواند بعدها اولین گام در جهت سفرهای اکتشافی و ماجراجویانه افراد باشد. متاسفانه در ایران جای خالی چنین کلاس‌هایی به روشنی احساس می‌شود. در بیشتر مواقع مسافران، تنها به همراه شدن با قایقران حرفه‌ای اکتفا کرده و هیچ‌گاه تمایلی برای یادگیری استفاده شخصی از این وسایل نقلیه نشان نمی‌دهند. که یکی از عوامل این رفتار عدم آگاهی از وجود چنین کلاس‌هایی است. برگزاری کلاس‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای گردشگران علاقه‌مند، می‌تواند منبع درآمد مناسبی برای مردم محلی به شمار آید.
7- موج‌سواری، Wing Surfing، کایاک‌سواری و قایقرانی در آب‌های خروشان: تاریخ موج‌سواری به دهه اول میلادی بازمی‌گردد ولی دوران طلایی آن با دهه 1950 همزمان بود که بسیاری از مردم این ورزش را به‌عنوان راهی برای تفریح و سرگرمی خود انتخاب کردند. Wind Surfing نیز -به نوعی- موج‌سواری محسوب می‌شود. با این تفاوت که روی تخته موج‌سواری یک بادبان تعبیه شده است. این ورزش نیز در دهه 1970 اختراع شد. کایاک‌سواری قدمت تاریخی بیشتری دارد. از قایق‌های کایاک در ابتدا برای سفر در آب‌های منطقه گرینلند استفاده می‌شد. ولی به دلیل شکل ساختاری مناسب آن، بعدها به وسیله‌ای تفریحی مبدل شد. قایقرانی در آب‌های خروشان نیز در اواخر قرن 19 توسط مردم غیربومی برای شکار و تجارت و همچنین کاوش در مناطق جدید مورد استفاده قرار می‌گرفت که بعدها به یک ورزش هیجان‌انگیز و پرطرفدار مبدل شد. در پایان می‌توان اهمیت شگرف گردشگری آبی را از اقدام سازمان جهانی جهانگردی (UNWTO) در سال 2013 دریافت. این سازمان عنوان روز جهانی جهانگردی سال 2013 را «گردشگری و آب: پاسداشت از آینده مشترک انسان‌ها» با عبارت «Tourism and Water: protecting our Common future» تعیین کرد. بنا بر بیانیه این سازمان، هدف از این نامگذاری ارزیابی چالشهای پیش روی مدیریت آب در گردشگری و ارائه راهکارهای حفاظت و توسعه منابع آبی، در ضمن حصول سود برای جامعه محلی ساکن در اطراف مقاصد گردشگری آبی جهان است.
سازمان جهانی گردشگری در راستای حفاظت هر چه بیشتر این منابع آبی در محیط زیست، بیانیه به شرح زیر صادر کرد:
در روز جهانی گردشگری در سال 2013 کوشش ما براین است تا ضرورت مسئولیت پذیری گردشگران و سهم صنعت گردشگری را در حفاظت از منابع حیاتی و آسیب پذیر آب درجهان نهادینه کنیم.
صنعت گردشگری به عنوان یک اقتصاد قدرتمند با درآمد 1 تریلیون دلاری سهم مهم و بالایی در استفاده از راهکارهای موثر برای غلبه بر چالشهای پیش رو در زمینه آینده منابع آب دارد.
با توجه به سفر سالانه یک میلیارد گردشگر در سال، صنعت توریسم می‌تواند به عنوان یک موتورمحرک در افزایش آگاهی و تغییر رفتارهای ناپسند در مصرف آب عمل کند.
وزارت میراث فرهنگی و گردشگری ایران نیز با در نظر داشتن این شعار، به برگزاری همایش‌ها، کارگاه‌ها و اقداماتی از این قبیل در هفته گردشگری، پنج مهر (مصادف با 27 سپتامبر روز جهانی جهانگردی) تا 12 مهر، پرداخت.
دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ در همین راستا و به مناسبت پاسداشت روز جهانی گردشگری، همسو با سازمان جهانی گردشگری سمیناری با عنوان “گردشگری و آب” را برگزار کرد.
این دانشگاه باهدف تمرکز برنقش مهم گردشگری در مباحث زیست محیطی و کمک به تلاش‌های حفاظت از آب و آشنایی با تازه‌های علم گردشگری اقدام به برگزاری گارگاه‌هایی تحت عنوان مدرسه پاییزی گردشگری زد.
افتتاحیه مدرسه پاییزی گردشگری در این مراسم به طور رسمی با سه کارگاه آموزشی در تهران، ساعت 9 تا 12 روز هشتم مهر ماه 1392 برگزار شد.
– گردشگری و آب: محافظت از آینده مشترک ما
– گردشگری و معماری منظر
– گردشگری و دیدگاه‌های فرهنگی و اجتماعی
————–
گزینش و تنظیم از:
تحریریه پایگاه اطلاع‌رسانی دامون‌باغ
