فرهنگ كشت و كار استان مازندران: از خزانه تا خرمن

كار كردن در زمين كشاورزي و سختي آن، همراه با باورهای گوناگونی برای كشاورزان بوده است كه درخور ثبت و ضبط هستند.

به ياد داريم اگر برنج را روي سفره مي‌ريختيم، بزرگان ما مي‌گفتند: «پلارِ حَرومْ نَكِنْ، پِلاتيم قايْدِه بَهيمي بينْج هاكِرْدِمي!» یعنی پلو را حرام (اسراف) نكنيد، اندازه برنج شديم تا برنج توليد كرديم.

كشاورز شالي‌كار قبل از آنكه خزانه برنج/«تيمْ‌جار» را آماده كند، چند روز مانده به بهار توسط ميرآبی كه هر سال تعيين مي‌كنند، روزي را براي لاي‌روبي نهرهاي آب /«كيله» تعیین كرده، دسته‌جمعي به تميز كردن نهرهاي آب مي پردازند تا آب را از مسير رودخانه به سرزمين آورند.

به قسمتي كه آب از رودخانه وارد نهر مي شود «بَنْدِسَرْ» مي‌گويند.

ميراب مسئول تقسيم آب در بين كشاورزان است. كار او در سال‌های خشکسالی که كشاورزان با كمبود آب مواجه مي شوند، بسيار دشوار است. در اين زمان او بايد با مهارت خاص آب را بين كشاورزان بر مبنای زمين تقسيم/«پَنجي»كند.

قدیم‌ترشالي‌كاران مازندران براي آماده‌سازي خزانه برنج اولين كاري كه مي‌كردند، نگاه كردن به تقويم‌ محلي يا فرس قديم بود.

 براي اين كار نزد ملاي محل می رفتند و او با نگاه كردن به تقويم، روز خوب و سعد را مشخص می کرد. شالي‌كاران بر اين باورند كه اگر تقويم نگاه نكنند، نمي‌دانند چه روزي ساعت‌خوش و به اصطلاح «سات‌خِش» دارد و قمر در عقرب نیست. البته از تقويم محلي براي رفتن به منزل تازه، سفر، بردن جهیزیه و مانند این ها هم استفاده می شود.

بعد از مشخص شدن ساعت خوش، شلتوك را داخل آب قرار داده، خزانه را شخم می‌زنند. براي تقويت خزانه از كود حيواني، فضله كرم ابريشم « كِرْم‌آري» يا گياهاني از قبيل گزنه استفاده مي‌كنند. به اين كار «انْبارِدًكِردِنْ» مي‌گويند.

 بعد از اين كار هر غروب خزانه را با پا لگدكوب مي‌كنند؛ «تيمْ‌جار رِلينگ كَشِنّه »تا كود حيواني با گِل مخلوط شود.

بعد از اين كه شلتوك يك روز در آب ماند، شلتوك‌هاي توخالي و پوک روي آب آمده، آن را دور مي‌ريزند. بعد آب شلتوك‌ها را از صافي عبور مي‌دهند. شلتوك‌ها را در كيسه‌اي ريخته بر روي چند چوب قرار داده، روي آن را با علوفه خشك مي پوشانند تا گرماي لازم را داشته باشد.

به مدت سه روز هر صبح و غروب، سر كيسه را باز كرده، با آب وِلرم آن را خيس داده تا جوانه بزند. به جوانه زدن شلتوك « فِنْي زَدَن» مي‌گويند.

بعد از سه روز شلتوك‌ها، جوانه زده، آماده ريختن در خزانه مي شود.

شلتوك‌های داخل كيسه هنگام جوانه زدن به هم مي‌چسبند، بنابراین آنها را روي چند كيسه ريخته، بعد با حركت دست از هم جدا مي‌كنند که به اين كار «پِچْ كِلِسِّنْ» مي‌گويند.

 در اين زمان آب بايد به اندازه 2 تا 3 سانتي‌متر در خزانه باشد. ريختن شلتوك در خزانه مهارت خاص مي‌خواهد. بعد از ريختن شلتوك در خزانه، براي حفظ آن از حمله گنجشك‌ها، كلاغ‌ها و خوك‌ها، مترسك و پيت‌حلبي در اطراف خزانه نصب مي‌كنند. لاك پشت‌ها گاهي اوقات وارد خزانه شده، شلتوك‌ها را خراب مي‌كنند. اگر لاك‌پشتي وارد خزانه شود، آن را گرفته با چوب
مي زنند يا روي چوب آویزان مي‌كنند. ضرب‌المثلي داريم كه: «كَوِزْ دِلْ اَگِه چُو نَوِّ، تيمْ‌جارْ دِله نَشوُنِه» به این معنا که لاک پشت اگر دلش چوب نمي‌خواست وارد خزانه نمي شد. (کنایه از دخالت بي جا)

بعد از سه روز آب خزانه را خارج مي‌كنند كه به آن « سِه او » یعنی سومین روز آب‌دهی مي‌گويند.

 تا 15 روز هر صبح آب، داخل خزانه ريخته، هر غروب آب آن را خارج مي‌كنند.

 در 15 روز بعدي آب حالت طبيعي خود را دارد، يعني به اندازه 2 تا 3 سانتي‌متر آب داخل خزانه مانده، اضافه خارج مي شود. به اين کار «راسْ او» (راسّو) مي گويند. در اين زمان آب حالت طبيعي پيدا مي‌كند. تا شلتوك‌ها سبز شوند، زمين‌ها را براي نشا آماده مي كنند.

شخم‌زني/کِل

آماده كردن زمين براي نشاكاري سه مرحله دارد:

مرحله اول: شخم اول که در گذشته بيشتر با گاو انجام مي‌شد. به شخم اول «وَرْزْكَرْدَنْ يا يَكْ كِلْ زَني » مي‌گويند.

مرحله دوم: چند روز بعد از شخم اول، شخم دوم اجرا می‌شود كه به آن «دِكِلْ‌زني يا وارْدني» مي‌گويند.

مرحله سوم: شخم سوم چند روز مانده به نشا انجام مي شود. در اين مرحله زمين آب‌تخت مي‌شود. براي آب تخت‌كردن زمين بعد از شخم سوم آن را «پَرْجْ» مي‌كنند. اگر هنگام پرج كردن زمين خوب آب‌تخت نشود از مرزهاي كوچك استفاده می کنند که به آن « وَلِه مَرْزْ» مي‌گويند. به زميني كه در آن مرز باشد « لَتِه يا پِلْكا» مي‌گويند. شخم سوم را « سِه كِلْ‌زَني » يا كِلِ‌زِ (كلِ سه) هم مي‌گويند.

وسايل شخم‌زني در گذشته

1ـ بيل كه دو نوع بود: بيل قاشقي به آن «قاشق بيل» مي گويند كه براي گل دادن به مرز از آن استفاده مي‌شود و بيل راست كه به آن «راسِّ بيل» مي‌گويند براي تراشيدن و صاف كردن مرز از آن استفاده مي‌شد.

2ـ بَلوُ كه شكل قلب‌مانند بود يا به شكل پنج، دسته آن را در انتها به داخل كج مي‌شد.
                                
3ـ گاوآهن كه «اِزّالْ» نام دارد. اين وسيله در گذشته‌هاي خيلي دور از چوب درست مي شد. بعدها آهن در آن به‌كار گرفته شد. از اين وسيله در شخم اول استفاده مي‌شد.

4ـ چنگال كه «چَنْگِكْ» نام دارد در شخم دوم و سوم از آن استفاده مي شد. امروزه با پيشرفت علم و ادوات كشاورزي از اين وسيله خيلي كم استفاده مي‌شود، مگر در نواحي كه ماشين كشاورزي قادر به شخم زدن نباشد.

5ـ تخته ي مسطح كه براي صاف كردن ناهمواري‌ها به‌كار مي رفت كه « لُوشْ » نام داشت.

6ـ بيل منحني كه «گِلْ كَشْ يا خِلْ كَشْ» نام دارد براي پرج كردن و آب تخت كردن زمين به‌كار مي‌رود. دو نوع بود: چوبي و فلزي

7ـ وسيله‌اي بود به نام خَرِكْ كه «لاكْ» نام دارد بر روي آن مي نشيند تا در خزانه بذرها را دسته بندي ‌كنند. اين وسيله كاملاً از چوب ساخته مي‌شد.

نشاکاری

بعد از آماده كردن زمين بذرها را از خزانه درآورده، در زمين پخش كرده و مشغول نشا مي‌شوند. براي نشا كردن هم تقويم محلي را نگاه مي‌كردند. اولين نشا را كسي در زمين مي‌كاشت كه دستش سبك باشد. به هر نشايي كه در زمين مي‌كاشتند « كِپِّرْ » مي‌گويند.

در گذشته هنگام نشا كردن به كمك هم مي‌رفتند كه اين نوع كار كردن را كايری مي‌گفتند. این سال‌ها دستمزد جانشين كايری‌ها شده است.

 اگر موقع نشا كردن فردي تنبلي مي‌كرد، مي‌گفتند: «دَسْ ر ِساقِ سَرْ نِلْ، كارْنِمه تِرِه زَنْدِهْ» یعنی دستت را بر روي ساق پا قرار نده زنبور آبي تو را نيش مي‌زند.

 به زنبور آبي «كارْ نِمه يا اوكَنْگِلي» مي‌گويند. به اين باورند كه اگر این زنبور كسي را هنگام نشاکاری در شالي‌زار نيش بزند، «کارنمه» روي مرز زمين مي‌نشيند و منتظر مي‌ماند كه آيا صداي الله‌اكبر از افراد برمي‌خيزد يا نه؛ يعني فردي را كه نيش زده مرده است يا خیر! چون نيش آن دردناك است. بعضي ها بر اين عقيده اند كه اين زنبور به قبرستان محل مي رود و منتظر صداي لا اله الا الله مي ماند .

ترانه‌ها

گاه نشا براي اينكه خستگي‌ كار از بين برود، ترانه‌هايي را زير لب زمزمه و «خوُنْدِشْ » مي‌کنند. در ميان ترانه خواندن، نشاکار دیگر، شواش يا «كَلِّه وَنْگْ» سر مي‌هد كه كارگران را به وجد مي‌‌آورد.

اين نوع ترانه ها بيشتر غريبي‌حال و عاشقانه است.

 نمونه ها:

اتّارِ مِنْ گِمْبِه اَتّارِ لَلِه     
    آوازي را من زمزمه مي‌كنم ديگري را لله وا (ني)

مِه مارْ مِره هِداء غريبِ مَلِه         
       مادرم مرا به جايي غريب شوهر داد

غريبِ مَله رِ وِطِنْ نَدومْبه         
       من محله غريب را وطن خود نمي‌دانم

غريبِ ريكارِ مَحْرم نَدومْبهْ         
       پسر غريب را هم محرم خود نمي‌دانم

***
شِه يارِ بِلارِ نِشا نِشِنِه             
       فداي يارم كه مشغول نشا است

تنك آ امبسّا وشا نشنه         
       تلك و پيوسته و با فاصله نشا مي‌كند

تنك آ امبس و چمپا و صدري         
       نشاهاي تنك و پيوسته و چمپا و صدري

الهي بوّ خرج عروسي         
                      خدا كند خرج عروسي شود

***
شل شلوار دكردي شوني نشا     
                   شلوار كوتاه پوشيده‌اي به نشا مي‌روي

مه دل ر دكردي ذوق تماشا             
    دلم را پر از ذوق نگاه كردي

پلنگ نر بوم بيرم سر راه         
        پلنگ نر شوم سر راهت را بگيرم

ته ديم رنگ بو سون كهروا         
       رنگ صورت تو مانند كبود شود

از وجين تا درو
 
سه تا چهار هفته بعد از نشا، مرحله وجين شروع مي‌شود. شالي‌كاران مي‌گويند اگر پرهاي زرد نشا شروع به افتادن كند، وجين فرا مي‌رسد که به اين پرهاي زرد «سكٍ پر» مي‌‌گويند.

مرحله وجين كردن بستگي به نوع علف‌هاي هرز دارد. مهم‌ترين نوع علف‌هاي هرز که بعد از وجين نشاها رشد مي كند، «چل بند و چور» نام دارد.

 در اين زمان برگ‌هاي نشا دو به دو موازي هم رشد مي‌كنند که اين مرحله را «جفت پر» مي‌گويند.

بعد از جفت شدن پرها، نشاها آبستن مي‌شوند كه اين مرحله را «ديگ شدن» مي‌‌گويند.

نخستین خوشه‌اي كه بعد از ديگ شدن نمودار مي‌شود «قرئول» نام دارد.

وقتي تمام خوشه‌ها از مرحله آبستني بيرون آمدند، «پاك سر» مي‌شوند. هم چنین بعد از اينكه خوشه‌ها به بيرون آمدند، شالي‌ به «نزا» مي‌رود. در اين مرحله داخل شلتوك‌ها شيره مي‌افتد و كم‌كم سفت مي‌شوند. این جا حمله ي گنجشك‌ها و خوك‌ها فرا مي‌رسد که براي فراري دادن حیوانات آزار رسان به دشت، به شب‌پايي مي‌پرداختند.