مازندران گردی با ناصرالدین شاه قاجار؛ گردشگری ناصرالدین شاه قاجار در استان مازندران

شاه از سختی‌های سفر نیز می‌گفت. به عنوان نمونه در سفرنامه‌اش آمده است: «زیاد خسته شدم. از راه کرج و اسطلک رفتم بومهن. ۴ ساعت به غروب مانده به منزل رسیدم». در حالی که این مسیر برای ما به یمن داشتن خودرو کمتر طول می‌کشد.

در جاهایی هم به افتادن همراهانش در پرتگاه، غرق شدن یکی از همراهانش وقتی می‌خواست قاطری را نجات دهد و به‌ویژه درباره خرابی راه‌ها و گل آلود بودن بسیار می‌نوشت.

یکی از جاهایی که ناصرالدین شاه در سفر به مازندران آن اشاره می‌کند، رودخانه نمرود است. نکته جالب توجه این است که سد و رودخانه نمرود در فیروزکوه امروزه جزو استان تهران محسوب می‌شوند. «راه امروز الی لب رودخانه نمرود دره، سرازیر و سربالا بود. جایی که برف نبود گل بود. خلاصه رسیدیم کنار رودخانه نمرود که دلی چای هم می‌گویند. به سمت پایین رودخانه به ناهار افتادیم».

شاه در توصیف مکان‌ها بسیار خلاصه، کوتاه و موجز می‌نویسد، زیرا شاه حوصله اطناب گویی را نداشت. این ویژگی را می‌شود از این پاراگراف در سفرنامه‌اش پی برد: «در سرخ رباط توقف نمودیم. صبح را به حمام رفتم. بعد از صرف ناهار کاغذهای سپهسالار و اهالی شهر رسید. اخبار بی‌معنی بسیار نوشته بودند. زیاد از حد بدم آمد».

وی در توصیف آب و هوای مازندران هم بسیار زبردست بود. گاهی طوری شاعرانه می‌نویسد که حس می‌کنید در همانجا قرار دارید. «از ابر نیز ترشح باران مزید طراوت دشت و بیابان گشته، اما ترشح به مقداری بود که بر بال پروانه می‌چکید مانع طیران آن نبود، جز آنکه پر و بال آن را از غبار پاک می‌نمود». بی‌شک شما به شمال کشور سفر کرده‌اید و با چنین آب و هوایی مواجه شده‌اید. 

یکی از ویژگی‌های شاه شناسایی سنگ‌ها و گیاهان بومی بود. یعنی شاه به جزییات طبیعت در سفر توجه می‌کرد و چیزی را در عین موجز گویی از قلم نمی‌انداخت. «بسیار خوب صحرایی است. سراسر گل زرد روغنی بود مخلوط به گیاه اوجی. خیلی حظ کردم». اوجی نام یک گیاه معطر شبیه پونه در مازندران است.

در سفرنامه مازندران ناصرالدین شاه با تغییر نام بعضی از مکان‌ها هم آشنا می‌شویم. در جایی نوشته است: «تپه از سبزه مانند زمرد سبز بود. چشم‌انداز خوبی داشت. توقف نموده دهات اطراف رودخانه و کوهستان آنجا را خوب تماشا نموده بقعه امامزاده ملاحظه شد. معروف به امامزاده شیرمست و این شیرمست دهی است که واقع است بر کوه سمت چپ جاده متعلق به میرزا میرزاکریم خان». که به احتمال زیاد شیرمست همان شورمست امروزی است که دریاچه‌ای معروف دارد.

یا در جایی به علی آباد که همان قائمشهر کنونی در مازندران است اشاره می‌کند: «راه جنگل کمی دارد. خیابان بسیار قشنگ بود. به علت آفتاب قدری از راه در کالسکه نشستیم. اول از رودخانه اوتی جان گذشتیم. از تپه واسکس خانه‌های سفالی تک تک، درخت‌های مرکبات خیلی خوب و باصفا می‌نمود». واسکس یکی از روستاهای مازندران است که هنوز باغ‌های مرکبات دارد، اما از خانه‌های سفالی آن خبری نیست.

همچنین ناصرالدین شاه به امامزاده یوسف رضا در قائمشهر اشاره می‌کند. این امامزاده یک درخت سرو ۴۰۰ساله دارد که برای مردم بسیار مقدس است و اشاره شاه به آن نشان از قدمتش دارد. «به علی آباد رسیدیم جلگه‌ای دارد چمن است. امامزاده یوسف رضا آنجا واقع است. خوب ساخته‌اند. سردری مطبوع داشت. یک سرو بلندی در صحنش روییده است». نکته جالب توجه این است که کنار این امامزاده این روزها بیمارستان رازی قرار دارد.

یکی دیگر از نکات خواندنی و نکات جالب این سفرنامه اشاره شاه به این است که مردم علی آباد شتر ندیده بودند. با توجه به اینکه مردم تلویزیون نداشتند و به سفر هم نمی‌رفتند تا در جاهای گرمسیر ایران شتر را ببینند، این موضوع طبیعی بود. «چهار پنج ساعت مانده به غروب وارد منزل شدیم. شتران بنه که آمدند موجب تعجب اهل مازندران شد. شب را شغال بسیار فریاد کرد». هنوز هم در روستاهای اطراف قائمشهر صدای شغال به گوش می‌رسد؛

بعد از علی آباد شاه به سمت ساری حرکت می‌کند و از خیابانی که علی آباد را به ساری وصل می‌کند تمجید می‌کند. «باقی جنگل را تراشیده دهات آباد نموده، گندم و شالی می‌کارند». نکته جالب اینجاست که هنوز در این مسیر شالیزار وجود دارد. و نام چند روستا مانند مافروجک و نوکنده همچنان تغییر نکرده است. فقط در این مسیر ارطی به ارطه تغییر نام داده است.

وی در جایی دیگر می‌نویسد: «سرو و نارنج در نظر جلوه گر است. هوش از سر می‌رباید. مردم ساری از دو چیز زیاد تعجب داشتند؛ شتر و کالسکه». هنوز هم شکوفه‌های بهارنارنج در شهرهای مازندران هوش از سر می‌برد. با چنین توصیفی شاه احتمالا در بهار یا تابستان به مازندران سفر کرده است.

شاه قاجار بعد از آن به بهشهر می‌رود. و از سنگفرش‌های اطراف دریاچه تعریف می‌کند. حتی با کشتی در دریاچه گشتی می‌زند. حتی شاه دستور می‌دهد در عمارت بالای پشته صفی آباد ناهار طبخ کنند. «دورنمایی که آنجا دیده شد از تعریف و توصیف بیرون است. که به تحریر نمی‌توان درآورد. سرتاسر کوه و بیابان سبز و خرم. دریا نمایان. دریای کوچک و طولانی میانکاله و جزیره آشوراده پیدا بود. کشتی‌های بخار روس کشتی‌های ترکمان که نمک و نفت می‌آوردند پیدا بود. متصل دوربین نگاه می‌کردم». تصور کنید در میانکاله کشتی‌های باری در تردد بودند که امروز خبری از هیچ یک نیست.

در سفرنامه ناصرالدین شاه به کلمات و واژه‌های بومی هم اشاره می‌شود؛ مثلا «ناگاه از لَمی پنج خوک بیرون آمد». هنوز هم لَم در گویش مردم مازندران کاربرد دارد و به حصاری طبیعی پوشیده از شاخه‌های سبز و دیگر رونده‌های جنگلی می‌گویند.

شاه قاجار به میانکاله نیز می‌رود و با ذوق از شکارش تعریف می‌کند. «مرداب خوش وضعی دیده شد. قو بسیار داشت. با ساچمه زدم. خورد اما نیفتاد. در مرداب مرغ‌های مختلف بود. تفنگ گلوله زنی دیگر گرفتم انداختم به گردن یکی خورد که سیصد ذرع بالا بود. بالای مرداب به خاک افتاد. بسیار خوب زدم».